Η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως δήλωσε την πρόθεση να συζητήσει με όλες τις κατά τόπους Ορθόδοξες Εκκλησίες το υποβληθέν προς τούτο αίτημα του Ποροσένκο. Για το αν υπάρχει σήμερα κάποια πανορθοδόξως αποδεκτή διαδικασία χορηγήσεως ανεξαρτησίας, δηλαδή αυτοκεφαλίας σε μία Εκκλησία, και εάν κάνουν λόγο περί του σχετικού μηχανισμού οι ιεροί κανόνες, τον ανταποκριτή του RIA Novosti ενημέρωσε λεπτομερώς ο Πρωθιερέας Νικόλαος Μπαλασώφ, o Αναπληρωτής Πρόεδρος του Τμήματος Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων του Πατριαρχείου Μόσχας.

 — Πατέρα Νικόλαε, διατί το ζήτημα της εκχωρήσεως της ανεξαρτησίας σε α’ ή β’ Εκκλησία δεν έχει μια άπαξ και διά παντός καθορισμένη και σαφή λύση, μήπως δεν υπάρχουν οι σχετικές θεμελιώδεις οδηγίες;

— Είναι αλήθεια, ότι οι όροι και η διαδικασία εκχωρήσεως της αυτοκεφαλίας δεν καταχωρήθηκαν κατά τρόπον σαφή στις αποφάσεις των Οικουμενικών Συνόδων (οι αποφάσεις αυτών είναι θεμελιώδεις και έχουν πρωταρχική σημασία για όλες τις Εκκλησίες -σ.σ.).

Δι΄αυτό, όταν το 1961 στη Ρόδο άρχισε η προετοιμασία της Πανορθοδόξου Συνόδου, το ἐν λόγῳ θέμα εντάχθηκε μέσα στον κατάλογο θεμάτων προς συζήτηση.  Στην έμπρακτη εξέταση αυτού οι κατά τόπους Ορθόδοξες Εκκλησίες προχώρησαν στη συνεδρία της Διορθοδόξου Προπαρασκευαστικής Επιτροπής στο Σαμπεζύ Γενεύης το έτος 1993.

Μέχρι τότε οι όκτω κατά τόπους Ορθόδοξες Εκκλησίες είχαν παρουσιάσει τις εισηγήσεις τους επί του θέματος «Το Αυτοκέφαλον καὶ ο τρόπος ανακηρύξεως αυτού». Σε όλη την ποικιλομορφία απόψεων ξεχωρίζουν δύο εννοιολογικά διαφορετικές θέσεις.

Τα Πατριαρχεία Κωνσταντινουπόλεως, Αλεξανδρείας Ιεροσολύμων και η Ορθόδοξος Εκκλησία της Ελλάδος τόνισαν  την προτεραιότητα στην εκχώρηση αυτοκεφαλίας των αρμοδιοτήτων των Οικουμενικών και Τοπικών Συνόδων του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως.

Το Πατριαρχείο Μόσχας, Ρουμανίας και Βουλγαρίας καθώς και η Ορθόδοξος Εκκλησία της Πολωνίας στήριζαν το αυτοτελές δικαίωμα της κάθε Αυτοκεφάλου Εκκλησίας στην εκχώρηση αυτοκεφαλίας στην κανονική μερίδα αυτής.

Κατά τη διάρκεια της συζητήσεως όμως επιτεύχθηκε η βασική συμφωνία: δεν υφίσταται το αυτοκέφαλο χωρίς να υπάρχει βούληση της Εκκλησίας-μητρός, δηλαδή εκείνης της τοπικής Ορθοδόξου Εκκλησίας στην οποία τη στιγμή αυτή υπάγεται μερίδα, η οποία επιθυμεί να λάβει το αυτοκέφαλο. Και δεν υφίσταται το αυτοκέφαλο χωρίς να εξασφαλισθεί η πανορθόδοξος συναίνεση, η οποία «ἐκφράζεται διὰ τῆς ὁμοφωνίας τῶν συνόδων τῶν αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν». Με την επιτευχθείσα πλήρη ομοφωνία των Εκκλησιών ως προς τις αρχές αυτές, μᾶς έμεινε να συμφωνήσουμε επί λεπτομερειών της διαδικασίας.

— Κατ΄αρχάς, για ποιες λεπτομέρειες γίνεται λόγος;

— Λόγῳ της σπουδαιότητος του θέματος, το οποίο τώρα προσέλαβε ιδιαίτερη οξύτητα εξαιτίας των γωνστών γεγονότων, παραθέτω ένα μεγάλο απόσπασμα του τελικού κειμένου της Διορθοδόξου Προπαρασκευαστικής Επιτροπής του 1993, το οποίο υπέγραψαν εκπρόσωποι όλων των κοινώς ανεγνωρισμένων Αυτοκεφάλων Εκκλησιών:

“3. Διεπιστώθη πλήρης συμφωνία ὡς πρός τούς ἀναγκαίους κανονικούς ὅρους διά τήν ἀνακήρυξιν τοῦ Αὐτοκεφάλου τοπικῆς τινος Ἐκκλησίας, ἤτοι ὡς πρός τήν συγκατάθεσιν καί τάς ἐνεργείας τῆς Ἐκκλησίας–μητρός, ὡς πρός τήν ἐξασφάλισιν πανορθοδόξου συναινέσεως καί ὡς πρός τόν ρόλον τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί τῶν λοιπῶν αὐτοκεφάλων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν κατά τήν ἀνακήρυξιν τοῦ αὐτοκεφάλου. Συμφώνως πρός τήν συμφωνίαν ταύτην:
α) Ἡ Ἐκκλησία–μήτηρ, δεχομένη τό αἴτημα ὑπαγομένης εἰς αὐτήν ἐκκλησιαστικῆς περιοχῆς ἀξιολογεῖ τάς ὑφισταμένας ἐκκλησιολογικάς, κανονικάς καί ποιμαντικάς προϋποθέσεις, πρός παροχήν τοῦ αὐτοκεφάλου. Εἰς περίπτωσιν καθ’ἥν ἡ τοπική σύνοδος, ὡς ἀνώτατον ἐκκλησιαστικόν ὄργανον, παράσχει τήν συγκατάθεσιν αὐτῆς, ὑποβάλλει σχετικήν πρότασιν πρὸς τὸ Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον διά τήν ἀναζήτησιν τῆς πανορθοδόξου συναινέσεως, ἐνημερώνει δέ σχετικῶς τάς λοιπάς κατά τόπους αὐτοκεφάλους Ἐκκλησίας.

β) Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον, κατά τά πανορθοδόξως καθιερωμένα, ἀνακοινοῖ διά Πατριαρχικοῦ Γράμματος πάντα τά σχετικά πρός τό συγκεκριμένον αἴτημα καί ἀναζητεῖ τήν ἔκφρασιν τῆς πανορθοδόξου συναινέσεως. Ἡ πανορόδοξος συναίνεσις ἐκφράζεται διά τῆς ὁμοφωνίας τῶν συνόδων τῶν αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν.
γ) Ἐκφράζων τήν συγκατάθεσιν τῆς Ἐκκλησίας-μητρός καί τήν πανορθόδοξον συναίνεσιν ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης ἀνακηρύσσει ἐπισήμως τό αὐτοκέφαλον τῆς αἰτησαμένης Εκκλησίας διά τῆς ἐκδόσεως Πατριαρχικοῦ Τόμου. Ὁ Τόμος οὗτος ὑπογράφεται ὑπὸ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου. Εἶναι ἐπιθυμητόν νά προσυπογράφεται καί ὑπό τῶν Προκαθημένων τῶν αὐτοκεφάλων Ἐκκλησιῶν, ὁπωσδήποτε ὅμως ὑπό τοῦ Προκαθημένου τῆς Ἐκκλησίας-μητρός.

4. Ἡ ἀνακηρυχθεῖσα Αὐτοκέφαλος τοπική Ἐκκλησία ἐντάσσεται ὡς ἰσότιμος εἰς τήν κοινωνίαν τῶν αὐτοκεφάλων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν και ἀπολαύει πάντων τῶν πανορθοδόξως καθιερωμένων κανονικῶν προνομίων (Δίπτυχα, Μνημόσυνον, Διορθόδοξοι σχέσεις κ.λπ.). Σημείωσις: Τό περιεχόμενον τῆς παραγράφου 3 γ παρεπέμφθη πρός πληρεστέραν ἐπεξεργασίαν εἰς τήν ἑπομένην Διορθόδοξον Προπαρασκευαστικήν Ἐπιτροπήν, ἥτις καί θά ἀναζητήσῃ τήν ἐπ’αὐτῆς ἑνιαίαν θέσιν τῶν κατά τόπους Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιών, ὁλοκληροῦσα οὕτως τό ἔργον αὐτῆς ἐπί τοῦ θέματος τούτου“.

Επομένως, με πλήρη συμφωνία ως προς τις θεμελιώδεις αρχές επρόκειτο να συμφωνήσουμε επί του ακριβούς τρόπου ανακηρύξεως του αυτοκεφάλου, το οποίο εχορηγείτο κατόπιν κοινής συγκαταθέσεως όλων των κατά τόπους Εκκλησιών: ποιός και πῶς θα υπέγραφε το σχετικό κείμενο.

Μετά ταύτα όμως ανεστάλη η διαδικασία της συνεργασίας.

— Τι ακριβώς εμπόδισε την επίτευξη της πλήρους συμφωνίας επί της διαδικασίας και την τελική επίλυση του θέματος;

— Μετά το 1993 η Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως, η οποία προεδρεύει των ΔΠΕ, επί έξι χρόνια δεν συγκαλούσε τις συνεδρίες, ενώ με την καταβολή της σχετικής προσπάθειας το 1999, εμπόδιο στάθηκε η κρίση σχετικά με το Εσθνονικό Εκκλησιαστικό ζήτημα, η οποία είχε ανακύψει προ τριετίας. Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ζήτησε τη συμμετοχή στις συνεδρίες, με ίσους όρους με κοινώς ανεγνωρισμένες τοπικές Εκκλησίες, της ούτως λεγομένης Εσθονικής Αποστολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, η οποία ιδρύθηκε εντός του κανονικού χώρου της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας ως Αυτόνομος Εκκλησία με υπαγωγή στην Κωνσταντινούπολη. Κάτι το οποίο αδυνατούσε να δεχθεί η Ορθόδοξος Εκκλησία της Ρωσίας.

— Αλλά στη συνέχεια ανανεώθηκαν οι επί του ζητήματος διαπραγματεύσεις των Εκκλησιών. Τι έχει επιτευχθεί;

— Έχουν περάσει άλλα εννιά χρόνια προτού το ετος 2008 το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως αποφάσισε να απορρίψει τις παλαιότερες απαιτήσεις του με αποτέλεσμα να ανανεωθεί η διαδικασία προπαρασκευής της Πανορθοδόξου Συνόδου.

Στη συνεδρία της ΔΠΕ στο Σαμπεζύ το έτος 2009 (ήμουν ανάμεσα στους μετάσχοντες στη συνεδρία όπως και σε όλες τις μεταγενέστερες συναντήσεις με θέμα την προπαρασκευή τη Συνόδου έως τον Μαΐου 2016) προχωρήσαμε ένα ακόμη βήμα προς την επίτευξη πλήρους συμφωνίας: καταφέραμε να διατυπώσουμε την μόνη παράγραφο, που μας απέμεινε και δεν διαμορφώθηκε τελικά προ 16 ετών. Τώρα έχει την ακόλουθη διατύπωση:

«3 γ) Ἐκφράζων τήν συγκατάθεσιν τῆς Ἐκκλησίας-μητρός καί τήν πανoρθόδοξον συναίνεσιν ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης ἀνακηρύσσει ἐπισήμως τό αὐτοκέφαλον τῆς αἰτησαμένης Ἐκκλησίας διά τῆς ἐκδόσεως τοῦ Τόμου τῆς Aὐτοκεφαλίας. Ὁ Τόμος οὗτος ὑπογράφεται ὑπό τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου, συμμαρτυρούντων ἐν αὐτῷ διά τῆς ὑπογραφῆς αὐτῶν τῶν Μακαριωτάτων Προκαθημένων τῶν ἁγιωτάτων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν, πρός τοῦτο προσκαλουμένων ὑπό τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου».

Εδώ ακόμη περισσότερο με έμφαση τονίζεται η πανορθόδοξη συναίνεση ως προϋπόθεση της αυτοκεφαλίας.

Παράλληλα δεν έχουν διατυπωθεί πλήρως «Τό περιεχόμενον τοῦ Τόμου Aὐτοκεφαλίας καί ὁ τρόπος καταχωρίσεως τῶν ὑπογραφῶν τῶν Προκαθημένων» τα οποία παρεπέμφθησαν «πρός ἀναζήτησιν ἑνιαίας ἐπ’ αὐτῶν θέσεως τῶν Ἐκκλησιῶν» στην επομένην Διoρθόδοξο Προπαρασκευαστικη Ἐπιτροπή.

— Διατί μέχρι σήμερα δεν έχει καθορισθεί ο τρόπος καταχωρίσεως του Τόμου Αυτοκεφαλίας;

— Ο τρόπος καταχωρίσεως του Τόμου Αυτοκεφαλίας συζητήθηκε στα πλαίσια της ΔΠΕ το έτος 2011, αλλά ἐπ’αὐτού δεν έχει επιτευχθεί η πλήρης συναίνεση των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών. Ενώ η συναίνεση των όλων κοινώς ανεγνωρισμένων αυτοκεφάλων Εκκλησιών ήταν η θεμελιώδης αρχή όλων των προηγουμένων συναντήσεων με σκοπό την προπαρασκευή της Πανορθοδόξου Συνόδου.

Όλες οι Εκκλησίες δέχθηκαν ότι ο Τόμος υπογράφεται από όλους τους Προκαθημένους. Όλες δέχθηκαν ότι η υπογραφή του Οικουμενικού Πατριάρχη θα έχει πρώτη θέση. Όμως η αντιπροσωπεία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως ταυτόχρονα επέμεινε στον ξεχωριστό τονισμό της υπογραφής του Οικουμενικού Πατριάρχου κάτι το οποίο ειδικότερα επιτυγχάνετο με την προσθήκη «αποφαίνεται», ενώ οι υπογραφές των λοιπών Προκακαθημένων των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών με την προσθήκη «συναποφαίνεται». Η αντιπροσωπεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας ήταν της γνώμης ότι ο Τόμος να επικυρώνεται με ισότιμες υπογραφές Προκαθημένων όλων των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών, με τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπολεως, φυσικά, να είχε θέση πρώτου μεταξύ ίσων.

Εξαιτίας των ανυπερβλήτων διαφωνιών επί του δευτερευούσης γενικά σημασίας ζητήματος το θέμα της αυτοκεφαλίας δεν παρεπέμφθη πρός εξέταση στην Πανορθόδοξη Σύνοδο. Συμφώνως προς την απόφαση της Συνάξεως των Προκαθημένων στην Κωνσταντινούπολη το 2014, το ἐν λόγῳ θέμα θα έπρεπε να συζητηθεί επιπροσθέτως στα πλαίσια της συσταθεισομένης Ειδικής Διορθοδόξου Επιτροπής για να εξετασθεί, σε περίπτωση εξασφαλίσεως της σχετικής συναινέσεως, από τη Σύνοδο. Στην πραγματικότητα η Επιτροπή, όμως, ούτε προέβη σε εξέταση του ειρημένου θέματος, παρά τις προτροπές ενίων Εκκλησιών. Έτσι το έτος 2015 εκπρόσωποι των Εκκλησιών Γεωργίας, Σερβίας και Βουλγαρίας, μέσα από την αλληλογραφία με τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπολεως Βαρθολομαίο, τάχθηκαν υπέρ της παραπομπής του θέματος της Αυτοκεφαλίας στην Σύνοδο.

Στη νέα Σύναξη Προκαθημένων στο Σαμπεζύ το 2016 η Ορθόδοξος Εκκλησία της Ρωσίας ζήτησε επιμόνως να ολοκληρωθεί εκείνα τα ολίγα που έμειναν ακόμη να συμφωνηθούν στο θέμα παροχής της Αυτοκεφαλίας, προκειμένου η τελική απόφαση να ληφθεί από τη Σύνοδο. Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπολεως είχε όμως επιφυλάξεις μήπως τούτο θα καθυστερούσε τη σύγκληση της Συνόδου.

Ἐν τουτοις, ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίος διαβεβαίωσε τον Πατριάρχη Μόσχας και Πασών των Ρωσσιών Κύριλλο ότι ούτε μέσα στη Σύνοδο, αλλά ούτε και μετασυνοδικῶς, το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως θα προέβαινε σε ενέργειες, προκειμένου να αποδώσει κανονική υπόσταση σε σχίσμα ή να χορηγήσει το αυτοκέφαλο στην Ουκρανία. Τηρουμένου αυτού του όρου, η Ρωσική Εκκλησία δέχθηκε τη σύγκληση της Συνόδου χωρίς να εξετασθεί το θέμα της αυτοκεφαλίας, και περί του οποίου ο Πατριάρχης Κύριλλος επισήμως ενημέρωσε όλους τους Προκαθημένους στη συνεδρία της Συνάξεως στις 24 Ιανουαρίου 2016 (σ.σ.).

— Η Σύνοδος στην Κρήτη δεν αναδείχθηκε τελικά Πανορθόδοξη. Με αυτά αναβλήθηκε τελικά η επίλυση του θέματος της Αυτοκεφαλίας ή μήπως υπάρχουν ελπίδες; 

— Δυστυχώς, με την περαιτέρω προπαρασκευή της Συνόδου για λόγους ανεξάρτητους από την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας δεν δόθηκε η δέουσα προσοχή στην κατ’επανάληψιν εκφρασθείσα ένσταση της Εκκλησίας της Αντιοχείας, η οποία δεν δεχόταν να μετάσχει στη Σύνοδο χωρίς να ληφθεί προηγουμένως το επίμαχο ζήτημα της εκκησιαστικής δικαιοδοσίας του Κατάρ καθώς και στις ενστάσεις των Εκκλησιών Γεωργίας και Βουλγαρίας. Παρά ταύτα η Σύνοδος συγκλήθηκε, αλλά δεν αναδείχθηκε Πανορθόδοξος.

Αυτό όμως είναι μια άλλη ιστορία και η αυτή δεν αναιρεί το γεγονός ότι επί κεντρικών ζητημάτων εκχωρήσεως της αυτοκεφαλίας, δηλαδή επί του ρόλου της Εκκλησίας-μητρός, η οποία αναλαμβάνει την πρωτοβουλία όλης της διαδικασίας, περί ἀπαραιτήτου της συναινέσεως όλων των κατά τόπους Εκκλησιών, η οποία εκφράζεται με την ομοφωνία των συνόδων τους, η πανορθόδοξη συμφωνία ή, όπως επί λέξιν αναφέρει το κείμενο «πλήρης συμφωνία», είχε επιτευθχεί ακόμη προ εικοσιπενταετίας.